شهرداری تهران با میدان شهدا چه کرد؟

شهرداری تهران با میدان شهدا چه کرد؟
گل شبدر چه کم از لاله قرمز دارد؟

هفده شهریور ۵۷ را خوب به یاد دارم. آن روز با صدای هلی‌کوپتر از خواب بیدار شدم و برای دیدنش به بالکن دویدم. کمی بعد، صدای شلیک گلوله آمد که ابتدا تک و توک بود و سپس رگبار شد. خانه‌ ما در حوالی خیابان شهباز، پایین‌تر از میدان ژاله بود. نزدیکی ظهر، ابوالفضل پسر همسایه آمد و زنگ همه خانه‌ها را زد. می‌گفت که بیمارستان‌ها پر از مجروح است و ملحفه می‌خواست. نمی‌دانم چیزی هم جمع کرد یا نه؟ اما رفت و دیگر نیامد! جنازه‌اش را در بیمارستان یافتند.

آن‌روزها، میدان ژاله جای قشنگ و مرتبی بود. دو سینما در ضلع جنوبی‌اش داشت که پس از انقلاب، یکی را ملت و دیگری را میلاد نامیدند. سینما ملت بزرگ‌تر و مجلل‌تر بود و پوسته فلزی ساختمانش با مشبک‌های سفید روی زمینه آبی، نماد میدان ژاله محسوب می‌شد. در ضلع شمال شرقی‌ میدان، اداره برق منطقه‌ای تهران قرار داشت؛ با ساختمانی شیک و نونوار و باغی پردار و درخت و نرده‌هایی که زیبایی باغ را از چشم رهگذران نمی‌ربود. غیر از این‌ها، دورادور میدان را ساختمان‌های آجری دو طبقه فراگرفته ‌بودند که پایین‌شان مغازه بود و بالایشان کارگاه خیاطی و دفترخانه و امثالهم. حوالی میدان، خصوصا به سمت خیابان ژاله (مجاهدین اسلام) بازاری نشین بود و از جاهای آبرومند شهر به حساب می‌آمد. چندی پیش روزنامه اطلاعات اردیبهشت ۵۷ را می‌خواندم که در آن اجاره‌بهاری آپارتمان ۱۰۰ متری را در خیابان یوسف‌آباد ۲۰۰۰ تومان و در خیابان ژاله ۲۵۰۰ تومان اعلام کرده بود.

انقلاب که شد، میدان ژاله را میدان شهدا خواندند؛ خیابان ژاله به مجاهدین اسلام تغییر نام داد و خیابان شهباز، خیابان هفده شهریور شد. در سال‌های ۵۸ و ۵۹ میتینگهای زیادی در میدان شهدا برگزار می‌شد. آنچه به یاد دارم، سخنرانی ابوالحسن بنی‌صدر در دومین سالروز کشتار هفده شهریور بود که با انتقاد از شکنجه در زندان اوین جنجالی شد و سرآغازی بود بر کشمکش او با خط امامی‌ها. اخیرا عکسی را دیدم که ارکستر سمفونیک تهران روی پله‌های اداره برق نشسته‌اند و مشغول اجرای کنسرت هستند. (این عکس را همکار گرامی خانم طاهره رحیمی در اختیارم گذاشتند که پیوست است.) همان سال‌ها به یادبود کشته‌های هفده شهریور، یادبودی را در میدان شهدا نصب کردند که از جنس فلز و به شکل گل‌ لاله بود. چیز چشمگیری نبود اما با مقدورات شهرداری و حال و هوای هنرمندان انقلابی آن روزگار جور درمی‌آمد.

این‌ها بود تا زمان شهرداری کرباسچی که گل‌های لاله را برچیدند و در و دیوار میدان را مثل دفتر نقاشی بچه‌ها رنگ‌آمیزی کردند. جلوی در اداره برق نیز یک تابلوی فلزی حاوی نقش برجسته‌ای از صحنه کشتار هفده شهریور را نصب کردند؛ چیزی در حد همان نقاشی‌های کودکانه و با متریال مس که خیلی زود سیاه شد. تا رسیدیم به دوره قالیباف،در زمان او، نمای خلاقانه سینما ملت و میلاد را با کامپوزیت پوشاندند؛ نام سینما ملت را نیز به شکوفه تغییر دادند، چرا که پردیس سینمایی ملت را ساخته بودند و روا نبود که در کل شهر، سینمای دیگری بدین نام باشد؛ سپس، یکی از ساختمان‌های شاهد واقعه، یعنی ساختمان شهرداری منطقه در ابتدای خیابان مجاهدین اسلام را کوبیدند و از نو ساختند. بعد هم رفتند سراغ خود میدان که قرار بود جزیی از پیاده‌راه آیینی هفده شهریور باشد. آن پروژه موفق شد یا شکست خورد، بحثش مفصل است اما میدان شهدا جوری شد که نمی‌شود گفت الان میدان است یا چهارراه یا خیابان یا …؟

در شمال میدان (محل اصلی کشتار هفده شهریور) دو دکل سیاه را نصب کرده‌اند که سری شبیه گرز دارند. گویا رنگ سیاهشان اشاره به جمعه سیاه دارد و سر گرز، تمثیلی است از گل لاله! البته برای رهگذران سخت است که فرق این دو دکل با تیرچراغ برق یا پایه پرچم را تشخیص دهند. می‌ماند اداره برق منطقه‌ای تهران که فضای پردار و درخت رو به میدانش را برای ساختن ایستگاه مترو از بین بردند؛ درست مثل بوستان روی تپه قیطریه و فضای سبز میدان ولیعصر و…. از کثیفی محیط میدان و اغتشاشات بصری هم نمی‌گویم که تا نبینید به عمق فاجعه پی نمی‌برید.

از عناصر مرحوم شده میدان چیز دیگری به یاد ندارم، جز محل تدریس علامه یحیی نوری در خیابان مجاهدین اسلام که نقطه شروع تظاهرات هفده شهریور ۵۷ بود. آن نیز به طور طبیعی جای خود را به یک آپارتمان شش هفت طبقه جدیدالاحداث داده است.

خلاصه از آن قشنگی میدان ژاله‌ دوره کودکی‌ام و یادگارهای جمعه سیاه چیز زیادی نمانده و آن میدان موجه و پرخاطره شاید امروز یکی از زشت‌ترین و نابه‌سامان‌ترین میدان‌های شهر باشد. اما خب، چه فرقی می‌کند؟ به قول شاعر: گل شبدر چه کم از لاله قرمز دارد؟

حمید رضا حسینی