مقدمه‌ای بر طبیعت ایران نویسنده : حمیدرضا شیبانی ۱) سرزمین و تنوع نواحی جغرافیایی ایران وسعت و موقع ریاضی: کشور ایران با مساحت بیش از یک میلیون و هشتصدهزارکیلومتر مربع در عرض جغرافیایی ۲۵ درجه تا ۴۰ درجه عرض شمالی و ۴۰ درجه تا ۶۳ درجه طول شرقی قرار گرفته است. اختلاف ساعت میان شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقاط ایران یک ساعت و ۱۸ دقیقه است. خط مستقیمی که از دامنه آرارات، گوشه شمال غرب کشور را به گوشه جنوب شرق در بندر گواتر وصل می‌کند در حدود ۲۳۰۰ کیلومتر، بزرگترین قطر قابل ترسیم روی نقشه این سرزمین است. نیمه‌ی جنوبی کشور ما از نظر تقسیمات کلی جغرافیایی کره زمین در منطقه مجاور مداری و منطقه شمالی آن در منطقه معتدل شمالی قرار گرفته است. سرزمین ایران در فلات ایران جای دارد. فلات ایران در شمال شرق با استپ و بیابان‌های ترکمنستان و از سمت غرب و جنوب غرب با سرزمین خشک و گرم شبه جزیره عربستان مجاور است. بخش داخلی این سرزمین مجموعه‌ای از حوضه‌های کوچک و بزرگی است که با ارتفاعاتی ازهم جدا شده‌اند. حاشیه این مجموعه را رشته کوه‌های مرتفع البرز (شمال غربی به شمال شرقی) و زاگرس(شمال غربی به جنوب شرقی ) احاطه کرده که از سمت خارج به دریاها و یا دشتهای پست مشرف هستند. در شمال و خلیج فارس در جنوب، دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای نواحی مختلف جغرافیایی مختلف می باشد. هرکدام از این نواحی دارای آب و هوا، چشم‌اندازها و پدیده‌های محیط طبیعی، پوشش گیاهی و جانوری ویژه‌ی خود بوده و کشور ایران سرزمینی چهار فصل و با تنوع اقلیمی در میان ۱۰ کشور اول دنیا معرفی می‌شود. ارتفاعات و مخصوصاً وجود دو رشته کوه البرز در شمال ( با جهت شمالی غربی به شمال شرقی ) و رشته کوه زاگرس در شمال غربی و غرب ( با جهت شمال غربی به جنوب شرقی ) به‌دلیل تاثیر در میزان دریافت رطوبت نقش بسیار مهمی در پیدایش نواحی مختلف جغرافیایی ایران دارند. به‌طور مثال نواحی پرباران خزری با جنگل‌های انبوه در برابر نواحی نیمه‌خشک با پوشش گیاهی فقیر و حتی بدون پوشش گیاهی نواحی بیابانی و کویری مناطق مرکزی ایران تمایز می‌یابد. اقالیم ایران با ویژگی‌های کاملاً متفاوت و شگفت‌آور از از یکدیگر متمایز میشوند. با مقایسه درجه حرارت مناطق مختلف کشور در یک زمان مشخص، درجه حرارت دو اقلیم متفاوت از یکدیگر ممکن است به ۴۰ درجه و بیشتر نیز برسد. یا با مقایسه متوسط بارش سالانه ایستگاه‌های باران سنجی می‌توان اختلاف نزدیک به ۲۰۰۰ میلمتر و یا بیش از آن را در برخی سال‌ها مشاهده نمود. دمای سردترین نقطه در قله دماوند به کمتراز ۵۰- درجه سانتی‌گراد و دمای گرمترین نقطه به ۷۰درجه سانتی‌گراد در پست‌ترین نقطه در بیابان لوت اندازه‌گیری شده‌است. پست ترین نقطه در بیابان لوت چاله مرکزی لوت به ارتفاع ۵۶ متر از سطح دریا و در فاصله ۷۵ کیلومتری خط مستقیم هوایی از شهداد به سمت شرق است. بیشتر مساحت کشور در اقلیم نیمه‌خشک و بیابانی قرار دارد که ۲۰% آن کویر و خالی از پوشش گیاهی است. به‌طور کلی ایران را به چهار منطقه خزری، زاگرسی، فلات مرکزی، دشتهای ساحلی و جنوبی می‌توان تقسیم نمود. الف) منطقه خزری واقع در شمال کشور: – وجود رشته کوه البرز در انباشتگی رطوبت دریای خزر و تراکم ابر و بارندگی در این منطقه با بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در بندر انزلی. – پوشش گیاهی با جنگل‌های انبوه ب) منطقه زاگرسی واقع در شمال غربی، غرب و جنوب غربی: – وجود رشته کوه زاگرس در جذب بارش از توده‌های هوای مرطوب مدیترانه‌ای در زمستان و بهار و بندرت در فصول دیگر. – پوشش گیاهی جنگلی نیمه‌متراکم از درختان بلوط در شمال غرب و کاهش پوشش گیاهی به سمت جنوب شرقی. کاهش بارش از ۱۰۰۰ میلیمتر در شمال غربی به ۲۰۰ میلیمتر به سمت جنوب. بیشتر رود های پرآب ایران از ارتفاعات زاگرس شمال غربی و غربی سرچشمه می‌گیرند. ج) فلات مرکزی: – تقریباً سه چهارم مساحت ایران را خشک‌ترین بیابان‌های دنیا در برگرفته است. – بارش سالانه در ارتفاعات این منطقه از ۳۰۰ میلیمتر تا کمتر ۶۰ میلیمتر در قسمت‌های پست و فرو افتاده است. بیابان دشت لوت در این منطقه قرار دارد و ممکن است در بعضی سال‌ها در آن باران نبارد. – به‌دلیل کمبود شدید رطوبت اختلاف درجه حرارت شب و روز بسیار زیاد است. پوشش گیاهی در این منطقه با تراکم بسیار پایین را درختچه‌ها و بوته‌های مقاوم به خشکی و شوری تشکیل داده و در بخش‌هایی مانند دشت لوت فاقد هر گونه پوشش گیاهی وجانوری است. – یوزپلنگ ایرانی مهمترین گونه جانوری در دشتهای نیمه‌خشک این منطقه است. از دیگر جانوران این منطقه می توان از آهو و جبیر نام برد. د) دشتهای ساحلی و جنوبی: – زمین‌های با پهنای متفاوت میان کوهستان و خلیج فارس و دریای عمان دشتهای ساحلی جنوبی را تشکیل می‌دهند. – این منطقه به دلیل قرار گرفتن در عرض‌‌های پایین جغرافیایی دارای اقلیم گرم و به دلیل مجاورت با خلیج فارس و اقیانوس هند مرطوب است. در تابستان هوای این منطقه کاملاً شرجی است. – پوشش گیاهی جنگل‌های ساحلی یا مانگرو به خصوص در مصب رودخانه‌ها و محدوده جزر و مدی وجود دارد. دو گونه مهم درختان حرا و چندل پوشش گیاهی جنگل‌های ساحلی را تشکیل می‌دهند. – به‌دلیل استیلا وگسترش پر فشار حنب حاره رطوبت موجود درمنطقه امکان صعود و تشکیل ابر نداشته و این منطقه دارای دمای بالا، رطوبت بالا و کم باران است. ۲) کوه‌های ایران – کوه‌های ایران بخشی از سلسله کوه‌های آلپ – هیمالیا می‌باشد. این سلسله کوه‌ها از کوهستان‌های جنوب فرانسه آغاز و پس از عبور از رشته کوه آلپ، از طریق شبه جزیره بالکان وارد ترکیه می‌شود. سپس این کمربند کوهستانی به دو شاخه شمالی – جنوبی تقسیم بندی می‌شود. شاخه شمالی از طریق رشته کوه‌های قفقاز کوچک (آذربایجان) وارد ایران شده، رشته کوه البرز را با جهت شمال غربی به شمال شرقی شکل می‌دهد. شاخه جنوبی آلپ – هیمالیا از طریق جنوب ترکیه وارد ایران شده و کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهد و از سمت شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد می‌یابد. – رشته کوه‌های شمالی فلات ایران: این رشته کوه‌ها از جنوب غربی خزر آغاز و با گذر از جنوب دریا تا شمال خراسان امتداد می یابد. بدلیل برخورد خرد قاره ایران به صفحه توران این بخش به کمربند کوه‌زایی البرز معروف است. این رشته کوه‌ها به سه بخش تقسیم می‌گردد که عبارتند از: کوه‌های جنوب غرب دریای خزر، رشته کوه‌های البرز و رشته کوه‌های شمال خراسان. بلندترین کوه در رشته کوه البرز قله دماوند با ارتفاع ۵۶۲۰ متر است. این قله بلندترین کوه ایران و خاورمیانه است. – کوه‌های زاگرس، سراسر غرب، جنوب غرب و قسمتی از جنوب کشور، از آذربایجان تا شمال تنگه هرمز را می‌پوشاند. مهمترین قله رشته کوه زاگرس را زردکوه با بیش از ۴۵۰۰ متر، قافلانکوه و اشترانکوه ( ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر) تشکیل می‌دهند. – کوه‌های شرقی ایران با ارتفاعات منقطع و منفرد از خراسان شروع و تا بلوچستان و مکران امتداد می یابد. بلندترین کوه در کوه‌های شرقی ایران تفتان با ارتفاع ۴۰۰۰ متر است. – کوه‌های مرکزی ایران به‌صورت رشته و ممتد از حوالی کاشان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی تا بلوچستان امتداد می‌یابد. کوه‌های کرکس و شیرکوه با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بلندترین قلل این کوه‌ها را تشکیل می‌دهند. – از نظر زمین‌شناسی کوه‌های البرز و زاگرس به دلیل تحمل فشار از دو صفحه عربستان(جدا شده ازقاره آفریقا) و صفحه اوراسیا، تحت چین‌خوردگی و جوان بوده، افزایش ارتفاع یافته که زمین‌لرزه های شدید را بدنبال دارد. ۳) آب‌های ایران – آب‌های سطحی ایران به سه دسته عمده دریاها و دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و چشمه‌ها تقسیم میشوند. – رودهای ایران را می‌توان به سه حوزه عمده آبریز خزر، حوزه آبریز خلیج فارس و دریای عمان و حوزه آبریز داخلی تقسیم کرد. ۴) پستانداران ایران – حدود ۱۹۴ گونه پستاندار در ایران شناخته شده است. به دلیل تنوع جغرافیایی ایران گونه‌های مختلف جانوری در رده پستانداران دیده می‌شود. به‌عنوان مثال چند نوع روباه و گربه وحشی در ایران وجود دارد. روباه معمولی در اکثر مناطق دیده می‌شود در حالیکه روباه شنی با وزن به‌طور معمول ۳ کیلوگرم در بیابان‌های مرکزی و دشت لوت دیده می‌شود. – از بزرگترین پستاندار تا کوچکترین پستاندار در ایران وجود دارد. نهنگ آبی در خلیج فارس با بیش از ۱۳۰ تن وزن و حشره‌خور کوتوله با ۳ گرم وزن در ایران وجود دارد. – در دریای خزر فک زندگی می‌کند. این فک میان سواحل ایران و روسیه مهاجرت نموده و عمدتاً در سواحل بابلسر دیده می‌شود. – یوزپلنگ ایرانی و گور ایرانی در کشورهای دیگر قاره آسیا منقرض و به نام ایرانی ثبت شده‌اند. ۵) پرندگان ایران – بیش از ۵۱۴ گونه پرنده در ایران شناخته شده‌است که بیشترشان مهاجر بوده و از مناطق دیگر به ایران می‌آیند. بیشتر از۱۰۰ گونه بومی ایران بوده و بیش از ۲۵۰ گونه در این مرزو بوم تخم‌گذاری می‌کنند. – پرندگان مختلف از جمله کبوتر جنگلی در جنگل‌های شمال ایران، هوبره، میش مرغ و زاغ بور (بومی ایران) در دشت‌ها و بیابان‌های ایران زندگی می‌کنند. – مقصد بیشتر پرندگان مهاجر سواحل آبها و دریاچه و تالاب‌های ایران است. ۶) خزندگان ایران – بیش از ۲۱۰ گونه خزنده در ایران شناخته شده‌است. خزندگان دارای پوست خشک بوده و شکمشان را بروی زمین می‌کشند. این جانوران خونسرد بوده و دمای بدن خود را از محیط و آفتاب تأمین می‌کنند. – از میان خزندگان می‌توان به گاندو یا تمساح تالابی اشاره نمود. این تمساح از خانواده کروکودیل بوده و از کروکودیل‌های آفریقایی کوچکتر است. برخلاف کروکودیل به انسان حمله نمی‌کند. از احشام، سگ، پرندگان و ماهی تغذیه می‌کند. این تمساح در بلوچستان و در منطقه حفاظت شده باهوکلات و اطراف رودخانه سرباز و کاجو دیده می‌شود. – در سواحل خلیج فارس و دریای عمان لاک‌پشت‌های دریایی بزرگ جسته دیده میشوند. لاک‌پشت منقار عقابی با وزن ۷۰ کیلوگرم و لاک‌پشت دریایی لاک چرمی با وزن بیش از ۲۵۰ کیلوگرم. ۷) دوزیستان ایران – دوزیستان خونسرد بوده و رطوبت بدن‌شان از طریق پوست جذب می‌شود و باید در مجاورت آب زندگی کنند. – ۲۰ گونه دوزیست ایران در دو راسته سمندرها، قورباغه یا وزغ‌ها قرار می‌گیرند. – از میان دوزیستان به سمندر لرستانی می‌توان اشاره نمود. این‌گونه منحصر به ایران بوده و در مناطق محدودی از لرستان و خوزستان و در نهرها و رودخانه‌های آب شیرین زندگی می‌کند. طول بدن این سمندر به ۱۵ سانتی‌متر می‌رسد. این سمندر زیبا برای چند ماه در آکواریوم می‌تواند زنده بماند و از اینرو نسل آن در معرض خطر است. ۸) ماهی‌های ایران – غیر از ماهیان دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان بیش از ۱۷۴ گونه ماهی در آب‌های داخلی ایران زندگی می‌کنند. – ماهیان خاویاری مانند فیل ماهی و ماهی آزاد ( کمیاب و گران قیمت) در دریای خزر، اره ماهی- سپرماهی برقی- کرکوسه در خلیج فارس و دریای عمان زیست می‌کنند. – در میان ماهی‌های آب‌های داخلی ایران می‌توان به ماهی کورغار ایران اشاره کرد که منحصر به ایران و فقط در یک غار از کوه‌های زاگرس در شهرستان دورود لرستان دیده می‌شود. طول این ماهی به ۵ سانتی‌متر رسیده، بدون چشم و بدون رنگدانه پوستی است. – ماهی گورخری گنو یکی دیگر از ماهیان منحصر به ایران است که تنها در چشمه آب گرم گنو در بندر عباس ( به‌عمق ۱۵ سانتی‌متر) و در درجه حرارت ۴۰ درجه سانتی‌گراد زندگی می‌کند. طول این ماهی به ۵ سانتی‌متر می‌رسد. ۹) گیاهان ایران به‌دلیل تنوع اقلیم، رویشگاه‌های متفاوتی از نظر تراکم و نوع گونه‌ها در ایران دیده می‌شود. گیاهان بر اساس نواحی رویشی به چهار منطقه زاگرسی، فلات مرکزی، کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان، منطقه خزری تقسیم می‌شود. – میزان دسترسی به رطوبت، قرار داشتن دراقلیم با زمستان‌های سرد، معتدل و گرم، نواحی جنگلی خزری، زاگرسی و گرمسیری را پدید آورده است. – در منطقه زاگرسی هم پوشش جنگلی از درختان و هم پوشش مرتعی از بوته‌ها وجود دارد. درختان جنگلی را درمنطقه زاگرسی عمدتاً بلوط و در مناطق کم باران‌تر بنه یا پسته وحشی با تراکم کمتر تشکیل می‌دهد. – لاله واژگون از زیباترین گیاهان منطقه زاگرسی است و پیاز آن از ایران به نقاط دیگر دنیا انتقال یافته است. – رویشگاه منطقه فلات مرکزی را درختچه‌هایی مانند گون، قیچ، پرند، اسکنبیل و بوته‌های مقاوم به کم‌آبی و شوری مانند خاکشیر، خارشتر، اسپرس و درمنه تشکیل می‌دهد. – مهمترین رویشگاه درکرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان را جنگل‌های مانگرو با درختان حرا و چندل تشکیل می‌دهد. – جنگل‌های ناحیه خزری یا هیرکانی بازمانده جنگل‌هایی است که درآخرین دوره یخبندان در اروپا از میان‌رفته و گونه‌های گیاهی آن مانند بلندمازو، لیلکی را درجای دیگر (جنگل‌های طبیعی) نمی‌توان یافت. – درختان ناحیه خزری پهن‌برگ و خزان کننده‌اند. جوامع جنگلی ناحیه هیرکانی(گرگانی) از توسکا، راش، بلندمازو، بلوط، ممرز، شمشاد، افرا، زوبین، نمدار، داغداغان، انجیلی، زبان گنجشک، انجیر و شیردار تشکیل شده‌است. – به‌دلیل تنوع اقلیمی و نواحی رستنگاهی کوهستانی و دشتی، تنوع فراوانی از گیاهان مرتعی و دارویی، میوه‌های باغی، محصولات زراعی و صیفی‌جات در ایران رویش می‌کنند. برخی از این گیاهان مانند زعفران و پسته بومی ایران بوده و از ایران به سایر نقاط دنیا انتقال یافته و برخی نیز امکان رشد و میوه‌دهی در ایران دارند مانند موز در هرمزگان و کیوی در شمال کشور. ۱۰) جانوران در حال انقراض – گسترش اراضی کشاورزی و کوچک شدن زیستگاه، بهره‌برداری بی‌رویه از مراتع و جنگل‌ها، جاده‌سازی و خشکسالی، آفات گیاهی و پیدایش رقبای بیولوژیک تأثیر زیادی در تخریب زیستگاه جانوران داشته است. تخریب زیستگاه و شکار مخصوصاً در سال‌های نه چندان دور موجب انقراض نسل یا در معرض انقراض قرار گرفتن نسل تعدادی جانور در ایران شده است. – زمانی در دشت ارژن فارس شیر ایرانی می‌زیسته آخرین بار در سال ۱۳۲۴ د دره کرخه در دزفول دیده شده‌است. شیر ایرانی در جنگل‌های هند زیست می‌کند. – ببر مازندران زمانی در جنگل‌های شمال ایران زیست می‌کرد. تا یک قرن پیش در شبه جزیره میانکاله چندصد قلاده و حتی بیش از ۱۰۰۰ قلاده وجود داشته که به‌دلیل شکار، نسل این حیوان در ایران منقرض شد. آخرین ببر مازندران در سال ۱۳۳۲ شکار شد. – سنجاب ایرانی، با تخریب زیستگاهش یعنی جنگل‌های بلوط زاگرس به دلیل خشکسالی، قطع و آفت‌زدگی درختان، در معرض انقراض است. – سمندر لرستانی به‌دلیل زیبایی و امکان حیات چند ماهه در محیط آکواریوم صید و به خارج قاچاق می‌شود و نسل این جانور را با خطر انقراض مواجه کرده‌است. – یوزپلنگ ایرانی تنها یوز باقی مانده در آسیا است و کمتر از ۱۰۰ قلاده آن در ایران زیست می‌کند. – علارغم ظاهر شبیه به‌هم یوزپلنگ و پلنگ، این دو گربه‌سان متفاوت از یکدیگرند. در حالت ایستاده قامت یوزپلنگ بلندتر و کشیده‌تر بوده و خال‌های پوستش توپر است. روی صورت یوزپلنگ خط اشک وجود دارد. یوزپلنگ به دلیل باز بودن پنجه‌هایش قادر به بالا رفتن از درخت نیست. یوزپلنگ حیوانی ضعیف‌تر از پلنگ است؛ پلنگ به سگ حمله می‌کند و یوز پلنگ گریزان از سگ و گرگ است. – چند نوع گربه وحشی در نواحی متفاوت جغرافیایی ایران زیست می‌کنند که در معرض انقراض قرار دارند مانند گربه پالاس، سیاه گوش و گربه کاراکال. -گربه کاراکال در حالت ایستاده می‌تواند ۳ متر به هوا بپرد و مهارت زیادی در شکار پرندگان دارد. – پرندگان شکاری، گیاهخوار و حشره‌خوار بومی و مهاجر مختلفی در معرض انقراض قرار دارند. – پرندگان شکاری ایران به‌طور قاچاق به کشورهای عرمقدمه‌ای بر طبیعت ایران نویسنده : حمیدرضا شیبانیتاریخ: پنج شنبه ۱۹ دی ۱۳۹۲ ۱) سرزمین و تنوع نواحی جغرافیایی ایران وسعت و موقع ریاضی: کشور ایران با مساحت بیش از یک میلیون و هشتصدهزارکیلومتر مربع در عرض جغرافیایی ۲۵ درجه تا ۴۰ درجه عرض شمالی و ۴۰ درجه تا ۶۳ درجه طول شرقی قرار گرفته است. اختلاف ساعت میان شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقاط ایران یک ساعت و ۱۸ دقیقه است. خط مستقیمی که از دامنه آرارات، گوشه شمال غرب کشور را به گوشه جنوب شرق در بندر گواتر وصل می‌کند در حدود ۲۳۰۰ کیلومتر، بزرگترین قطر قابل ترسیم روی نقشه این سرزمین است. نیمه‌ی جنوبی کشور ما از نظر تقسیمات کلی جغرافیایی کره زمین در منطقه مجاور مداری و منطقه شمالی آن در منطقه معتدل شمالی قرار گرفته است. سرزمین ایران در فلات ایران جای دارد. فلات ایران در شمال شرق با استپ و بیابان‌های ترکمنستان و از سمت غرب و جنوب غرب با سرزمین خشک و گرم شبه جزیره عربستان مجاور است. بخش داخلی این سرزمین مجموعه‌ای از حوضه‌های کوچک و بزرگی است که با ارتفاعاتی ازهم جدا شده‌اند. حاشیه این مجموعه را رشته کوه‌های مرتفع البرز (شمال غربی به شمال شرقی) و زاگرس(شمال غربی به جنوب شرقی ) احاطه کرده که از سمت خارج به دریاها و یا دشتهای پست مشرف هستند. در شمال و خلیج فارس در جنوب، دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای نواحی مختلف جغرافیایی مختلف می باشد. هرکدام از این نواحی دارای آب و هوا، چشم‌اندازها و پدیده‌های محیط طبیعی، پوشش گیاهی و جانوری ویژه‌ی خود بوده و کشور ایران سرزمینی چهار فصل و با تنوع اقلیمی در میان ۱۰ کشور اول دنیا معرفی می‌شود. ارتفاعات و مخصوصاً وجود دو رشته کوه البرز در شمال ( با جهت شمالی غربی به شمال شرقی ) و رشته کوه زاگرس در شمال غربی و غرب ( با جهت شمال غربی به جنوب شرقی ) به‌دلیل تاثیر در میزان دریافت رطوبت نقش بسیار مهمی در پیدایش نواحی مختلف جغرافیایی ایران دارند. به‌طور مثال نواحی پرباران خزری با جنگل‌های انبوه در برابر نواحی نیمه‌خشک با پوشش گیاهی فقیر و حتی بدون پوشش گیاهی نواحی بیابانی و کویری مناطق مرکزی ایران تمایز می‌یابد. اقالیم ایران با ویژگی‌های کاملاً متفاوت و شگفت‌آور از از یکدیگر متمایز میشوند. با مقایسه درجه حرارت مناطق مختلف کشور در یک زمان مشخص، درجه حرارت دو اقلیم متفاوت از یکدیگر ممکن است به ۴۰ درجه و بیشتر نیز برسد. یا با مقایسه متوسط بارش سالانه ایستگاه‌های باران سنجی می‌توان اختلاف نزدیک به ۲۰۰۰ میلمتر و یا بیش از آن را در برخی سال‌ها مشاهده نمود. دمای سردترین نقطه در قله دماوند به کمتراز ۵۰- درجه سانتی‌گراد و دمای گرمترین نقطه به ۷۰درجه سانتی‌گراد در پست‌ترین نقطه در بیابان لوت اندازه‌گیری شده‌است. پست ترین نقطه در بیابان لوت چاله مرکزی لوت به ارتفاع ۵۶ متر از سطح دریا و در فاصله ۷۵ کیلومتری خط مستقیم هوایی از شهداد به سمت شرق است. بیشتر مساحت کشور در اقلیم نیمه‌خشک و بیابانی قرار دارد که ۲۰% آن کویر و خالی از پوشش گیاهی است. به‌طور کلی ایران را به چهار منطقه خزری، زاگرسی، فلات مرکزی، دشتهای ساحلی و جنوبی می‌توان تقسیم نمود. الف) منطقه خزری واقع در شمال کشور: – وجود رشته کوه البرز در انباشتگی رطوبت دریای خزر و تراکم ابر و بارندگی در این منطقه با بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در بندر انزلی. – پوشش گیاهی با جنگل‌های انبوه ب) منطقه زاگرسی واقع در شمال غربی، غرب و جنوب غربی: – وجود رشته کوه زاگرس در جذب بارش از توده‌های هوای مرطوب مدیترانه‌ای در زمستان و بهار و بندرت در فصول دیگر. – پوشش گیاهی جنگلی نیمه‌متراکم از درختان بلوط در شمال غرب و کاهش پوشش گیاهی به سمت جنوب شرقی. کاهش بارش از ۱۰۰۰ میلیمتر در شمال غربی به ۲۰۰ میلیمتر به سمت جنوب. بیشتر رود های پرآب ایران از ارتفاعات زاگرس شمال غربی و غربی سرچشمه می‌گیرند. ج) فلات مرکزی: – تقریباً سه چهارم مساحت ایران را خشک‌ترین بیابان‌های دنیا در برگرفته است. – بارش سالانه در ارتفاعات این منطقه از ۳۰۰ میلیمتر تا کمتر ۶۰ میلیمتر در قسمت‌های پست و فرو افتاده است. بیابان دشت لوت در این منطقه قرار دارد و ممکن است در بعضی سال‌ها در آن باران نبارد. – به‌دلیل کمبود شدید رطوبت اختلاف درجه حرارت شب و روز بسیار زیاد است. پوشش گیاهی در این منطقه با تراکم بسیار پایین را درختچه‌ها و بوته‌های مقاوم به خشکی و شوری تشکیل داده و در بخش‌هایی مانند دشت لوت فاقد هر گونه پوشش گیاهی وجانوری است. – یوزپلنگ ایرانی مهمترین گونه جانوری در دشتهای نیمه‌خشک این منطقه است. از دیگر جانوران این منطقه می توان از آهو و جبیر نام برد. د) دشتهای ساحلی و جنوبی: – زمین‌های با پهنای متفاوت میان کوهستان و خلیج فارس و دریای عمان دشتهای ساحلی جنوبی را تشکیل می‌دهند. – این منطقه به دلیل قرار گرفتن در عرض‌‌های پایین جغرافیایی دارای اقلیم گرم و به دلیل مجاورت با خلیج فارس و اقیانوس هند مرطوب است. در تابستان هوای این منطقه کاملاً شرجی است. – پوشش گیاهی جنگل‌های ساحلی یا مانگرو به خصوص در مصب رودخانه‌ها و محدوده جزر و مدی وجود دارد. دو گونه مهم درختان حرا و چندل پوشش گیاهی جنگل‌های ساحلی را تشکیل می‌دهند. – به‌دلیل استیلا وگسترش پر فشار حنب حاره رطوبت موجود درمنطقه امکان صعود و تشکیل ابر نداشته و این منطقه دارای دمای بالا، رطوبت بالا و کم باران است. ۲) کوه‌های ایران – کوه‌های ایران بخشی از سلسله کوه‌های آلپ – هیمالیا می‌باشد. این سلسله کوه‌ها از کوهستان‌های جنوب فرانسه آغاز و پس از عبور از رشته کوه آلپ، از طریق شبه جزیره بالکان وارد ترکیه می‌شود. سپس این کمربند کوهستانی به دو شاخه شمالی – جنوبی تقسیم بندی می‌شود. شاخه شمالی از طریق رشته کوه‌های قفقاز کوچک (آذربایجان) وارد ایران شده، رشته کوه البرز را با جهت شمال غربی به شمال شرقی شکل می‌دهد. شاخه جنوبی آلپ – هیمالیا از طریق جنوب ترکیه وارد ایران شده و کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهد و از سمت شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد می‌یابد. – رشته کوه‌های شمالی فلات ایران: این رشته کوه‌ها از جنوب غربی خزر آغاز و با گذر از جنوب دریا تا شمال خراسان امتداد می یابد. بدلیل برخورد خرد قاره ایران به صفحه توران این بخش به کمربند کوه‌زایی البرز معروف است. این رشته کوه‌ها به سه بخش تقسیم می‌گردد که عبارتند از: کوه‌های جنوب غرب دریای خزر، رشته کوه‌های البرز و رشته کوه‌های شمال خراسان. بلندترین کوه در رشته کوه البرز قله دماوند با ارتفاع ۵۶۲۰ متر است. این قله بلندترین کوه ایران و خاورمیانه است. – کوه‌های زاگرس، سراسر غرب، جنوب غرب و قسمتی از جنوب کشور، از آذربایجان تا شمال تنگه هرمز را می‌پوشاند. مهمترین قله رشته کوه زاگرس را زردکوه با بیش از ۴۵۰۰ متر، قافلانکوه و اشترانکوه ( ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر) تشکیل می‌دهند. – کوه‌های شرقی ایران با ارتفاعات منقطع و منفرد از خراسان شروع و تا بلوچستان و مکران امتداد می یابد. بلندترین کوه در کوه‌های شرقی ایران تفتان با ارتفاع ۴۰۰۰ متر است. – کوه‌های مرکزی ایران به‌صورت رشته و ممتد از حوالی کاشان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی تا بلوچستان امتداد می‌یابد. کوه‌های کرکس و شیرکوه با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بلندترین قلل این کوه‌ها را تشکیل می‌دهند. – از نظر زمین‌شناسی کوه‌های البرز و زاگرس به دلیل تحمل فشار از دو صفحه عربستان(جدا شده ازقاره آفریقا) و صفحه اوراسیا، تحت چین‌خوردگی و جوان بوده، افزایش ارتفاع یافته که زمین‌لرزه های شدید را بدنبال دارد. ۳) آب‌های ایران – آب‌های سطحی ایران به سه دسته عمده دریاها و دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و چشمه‌ها تقسیم میشوند. – رودهای ایران را می‌توان به سه حوزه عمده آبریز خزر، حوزه آبریز خلیج فارس و دریای عمان و حوزه آبریز داخلی تقسیم کرد. ۴) پستانداران ایران – حدود ۱۹۴ گونه پستاندار در ایران شناخته شده است. به دلیل تنوع جغرافیایی ایران گونه‌های مختلف جانوری در رده پستانداران دیده می‌شود. به‌عنوان مثال چند نوع روباه و گربه وحشی در ایران وجود دارد. روباه معمولی در اکثر مناطق دیده می‌شود در حالیکه روباه شنی با وزن به‌طور معمول ۳ کیلوگرم در بیابان‌های مرکزی و دشت لوت دیده می‌شود. – از بزرگترین پستاندار تا کوچکترین پستاندار در ایران وجود دارد. نهنگ آبی در خلیج فارس با بیش از ۱۳۰ تن وزن و حشره‌خور کوتوله با ۳ گرم وزن در ایران وجود دارد. – در دریای خزر فک زندگی می‌کند. این فک میان سواحل ایران و روسیه مهاجرت نموده و عمدتاً در سواحل بابلسر دیده می‌شود. – یوزپلنگ ایرانی و گور ایرانی در کشورهای دیگر قاره آسیا منقرض و به نام ایرانی ثبت شده‌اند. ۵) پرندگان ایران – بیش از ۵۱۴ گونه پرنده در ایران شناخته شده‌است که بیشترشان مهاجر بوده و از مناطق دیگر به ایران می‌آیند. بیشتر از۱۰۰ گونه بومی ایران بوده و بیش از ۲۵۰ گونه در این مرزو بوم تخم‌گذاری می‌کنند. – پرندگان مختلف از جمله کبوتر جنگلی در جنگل‌های شمال ایران، هوبره، میش مرغ و زاغ بور (بومی ایران) در دشت‌ها و بیابان‌های ایران زندگی می‌کنند. – مقصد بیشتر پرندگان مهاجر سواحل آبها و دریاچه و تالاب‌های ایران است. ۶) خزندگان ایران – بیش از ۲۱۰ گونه خزنده در ایران شناخته شده‌است. خزندگان دارای پوست خشک بوده و شکمشان را بروی زمین می‌کشند. این جانوران خونسرد بوده و دمای بدن خود را از محیط و آفتاب تأمین می‌کنند. – از میان خزندگان می‌توان به گاندو یا تمساح تالابی اشاره نمود. این تمساح از خانواده کروکودیل بوده و از کروکودیل‌های آفریقایی کوچکتر است. برخلاف کروکودیل به انسان حمله نمی‌کند. از احشام، سگ، پرندگان و ماهی تغذیه می‌کند. این تمساح در بلوچستان و در منطقه حفاظت شده باهوکلات و اطراف رودخانه سرباز و کاجو دیده می‌شود. – در سواحل خلیج فارس و دریای عمان لاک‌پشت‌های دریایی بزرگ جسته دیده میشوند. لاک‌پشت منقار عقابی با وزن ۷۰ کیلوگرم و لاک‌پشت دریایی لاک چرمی با وزن بیش از ۲۵۰ کیلوگرم. ۷) دوزیستان ایران – دوزیستان خونسرد بوده و رطوبت بدن‌شان از طریق پوست جذب می‌شود و باید در مجاورت آب زندگی کنند. – ۲۰ گونه دوزیست ایران در دو راسته سمندرها، قورباغه یا وزغ‌ها قرار می‌گیرند. – از میان دوزیستان به سمندر لرستانی می‌توان اشاره نمود. این‌گونه منحصر به ایران بوده و در مناطق محدودی از لرستان و خوزستان و در نهرها و رودخانه‌های آب شیرین زندگی می‌کند. طول بدن این سمندر به ۱۵ سانتی‌متر می‌رسد. این سمندر زیبا برای چند ماه در آکواریوم می‌تواند زنده بماند و از اینرو نسل آن در معرض خطر است. ۸) ماهی‌های ایران – غیر از ماهیان دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان بیش از ۱۷۴ گونه ماهی در آب‌های داخلی ایران زندگی می‌کنند. – ماهیان خاویاری مانند فیل ماهی و ماهی آزاد ( کمیاب و گران قیمت) در دریای خزر، اره ماهی- سپرماهی برقی- کرکوسه در خلیج فارس و دریای عمان زیست می‌کنند. – در میان ماهی‌های آب‌های داخلی ایران می‌توان به ماهی کورغار ایران اشاره کرد که منحصر به ایران و فقط در یک غار از کوه‌های زاگرس در شهرستان دورود لرستان دیده می‌شود. طول این ماهی به ۵ سانتی‌متر رسیده، بدون چشم و بدون رنگدانه پوستی است. – ماهی گورخری گنو یکی دیگر از ماهیان منحصر به ایران است که تنها در چشمه آب گرم گنو در بندر عباس ( به‌عمق ۱۵ سانتی‌متر) و در درجه حرارت ۴۰ درجه سانتی‌گراد زندگی می‌کند. طول این ماهی به ۵ سانتی‌متر می‌رسد. ۹) گیاهان ایران به‌دلیل تنوع اقلیم، رویشگاه‌های متفاوتی از نظر تراکم و نوع گونه‌ها در ایران دیده می‌شود. گیاهان بر اساس نواحی رویشی به چهار منطقه زاگرسی، فلات مرکزی، کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان، منطقه خزری تقسیم می‌شود. – میزان دسترسی به رطوبت، قرار داشتن دراقلیم با زمستان‌های سرد، معتدل و گرم، نواحی جنگلی خزری، زاگرسی و گرمسیری را پدید آورده است. – در منطقه زاگرسی هم پوشش جنگلی از درختان و هم پوشش مرتعی از بوته‌ها وجود دارد. درختان جنگلی را درمنطقه زاگرسی عمدتاً بلوط و در مناطق کم باران‌تر بنه یا پسته وحشی با تراکم کمتر تشکیل می‌دهد. – لاله واژگون از زیباترین گیاهان منطقه زاگرسی است و پیاز آن از ایران به نقاط دیگر دنیا انتقال یافته است. – رویشگاه منطقه فلات مرکزی را درختچه‌هایی مانند گون، قیچ، پرند، اسکنبیل و بوته‌های مقاوم به کم‌آبی و شوری مانند خاکشیر، خارشتر، اسپرس و درمنه تشکیل می‌دهد. – مهمترین رویشگاه درکرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان را جنگل‌های مانگرو با درختان حرا و چندل تشکیل می‌دهد. – جنگل‌های ناحیه خزری یا هیرکانی بازمانده جنگل‌هایی است که درآخرین دوره یخبندان در اروپا از میان‌رفته و گونه‌های گیاهی آن مانند بلندمازو، لیلکی را درجای دیگر (جنگل‌های طبیعی) نمی‌توان یافت. – درختان ناحیه خزری پهن‌برگ و خزان کننده‌اند. جوامع جنگلی ناحیه هیرکانی(گرگانی) از توسکا، راش، بلندمازو، بلوط، ممرز، شمشاد، افرا، زوبین، نمدار، داغداغان، انجیلی، زبان گنجشک، انجیر و شیردار تشکیل شده‌است. – به‌دلیل تنوع اقلیمی و نواحی رستنگاهی کوهستانی و دشتی، تنوع فراوانی از گیاهان مرتعی و دارویی، میوه‌های باغی، محصولات زراعی و صیفی‌جات در ایران رویش می‌کنند. برخی از این گیاهان مانند زعفران و پسته بومی ایران بوده و از ایران به سایر نقاط دنیا انتقال یافته و برخی نیز امکان رشد و میوه‌دهی در ایران دارند مانند موز در هرمزگان و کیوی در شمال کشور. ۱۰) جانوران در حال انقراض – گسترش اراضی کشاورزی و کوچک شدن زیستگاه، بهره‌برداری بی‌رویه از مراتع و جنگل‌ها، جاده‌سازی و خشکسالی، آفات گیاهی و پیدایش رقبای بیولوژیک تأثیر زیادی در تخریب زیستگاه جانوران داشته است. تخریب زیستگاه و شکار مخصوصاً در سال‌های نه چندان دور موجب انقراض نسل یا در معرض انقراض قرار گرفتن نسل تعدادی جانور در ایران شده است. – زمانی در دشت ارژن فارس شیر ایرانی می‌زیسته آخرین بار در سال ۱۳۲۴ د دره کرخه در دزفول دیده شده‌است. شیر ایرانی در جنگل‌های هند زیست می‌کند. – ببر مازندران زمانی در جنگل‌های شمال ایران زیست می‌کرد. تا یک قرن پیش در شبه جزیره میانکاله چندصد قلاده و حتی بیش از ۱۰۰۰ قلاده وجود داشته که به‌دلیل شکار، نسل این حیوان در ایران منقرض شد. آخرین ببر مازندران در سال ۱۳۳۲ شکار شد. – سنجاب ایرانی، با تخریب زیستگاهش یعنی جنگل‌های بلوط زاگرس به دلیل خشکسالی، قطع و آفت‌زدگی درختان، در معرض انقراض است. – سمندر لرستانی به‌دلیل زیبایی و امکان حیات چند ماهه در محیط آکواریوم صید و به خارج قاچاق می‌شود و نسل این جانور را با خطر انقراض مواجه کرده‌است. – یوزپلنگ ایرانی تنها یوز باقی مانده در آسیا است و کمتر از ۱۰۰ قلاده آن در ایران زیست می‌کند. – علارغم ظاهر شبیه به‌هم یوزپلنگ و پلنگ، این دو گربه‌سان متفاوت از یکدیگرند. در حالت ایستاده قامت یوزپلنگ بلندتر و کشیده‌تر بوده و خال‌های پوستش توپر است. روی صورت یوزپلنگ خط اشک وجود دارد. یوزپلنگ به دلیل باز بودن پنجه‌هایش قادر به بالا رفتن از درخت نیست. یوزپلنگ حیوانی ضعیف‌تر از پلنگ است؛ پلنگ به سگ حمله می‌کند و یوز پلنگ گریزان از سگ و گرگ است. – چند نوع گربه وحشی در نواحی متفاوت جغرافیایی ایران زیست می‌کنند که در معرض انقراض قرار دارند مانند گربه پالاس، سیاه گوش و گربه کاراکال. -گربه کاراکال در حالت ایستاده می‌تواند ۳ مت بی انتقال‌یافته و با صاحبان عرب خود برای شکار هوبره به ایران می‌آیند و نسل این دو پرنده به این شکل نیز در معرض خطر است.
