تاریخ تهران از محمود افغان تا ابتدای قاجار در بخش اول به تاریخ تهران پیش از حمله مغول و در بخش دوم از حمله مغول تا یورش محمود افغان اشاره شد.قسمت سوم به دوره زمانی محمود افغان تا ابتدای قاجار می پردازد. وقتی محمود افغان اصفهان را گشود، شاهزاده طهماست میرزا، پسر شاه سلطان حسین از اصفهان گریخت و به تهران آمد و بنا بر قول منتظم ناصری احمدخان تفنگچی را به نزد فتحعلی‌خان قاجار فرستاد تا او را برای مقابله با افغان‌ها بسیج کند و بین اشرف افغان و فتحعلی خان قاجار در ابراهیم‌آباد جنگ سختی درگرفت و بر اثر این درگیری و درگیری‌های دیگر طهران لطمات فراوان دید. «اشرف افغان» در زمان حکومت افغان‌ها بر اصفهان یعنی پایتخت حکومت صفوی در ارگ تأسیسی شاه سلیمان صفوی تأسیساتی کرد و از جمله دروازه‌ای در شمال ارگ ساخت که مبادا در وقت محاصره، ارگ راه فرار نداشته باشد. چون او در «مهمان‌دوست» شکست سختی از نادر خورد و به اصفهان عقب‌نشینی کرد طهرانی‌های بیزار از افغان‌ها چون شکست افغان‌ها را دیدند با وجودی‌که افغان‌ها به وقت تخلیه طهران بزرگانی از این شهر را کشتند ولی طهرانی‌ها به مستقر آنها در ارگ حمله بردند و با مشعل‌های افروخته به انبار مهمات افغان‌ها رفتند، آتش مشعل‌ها به باروت انبار مهمات آنها افتاد و بر اثر آن آتش‌سوزی مهیبی انبار مهمات را فراگرفت و هشتاد نفر از افغان‌های باقیمانده را سوزانید (جهانگشای نادری). به زمان نادر تهران مورد توجه این سردار واقع شد و چون «انو» از «توپال عثمان‌پاشا» شکست خورد به تهران آمد و در این شهر، تجدید قوا کرد و برای جنگ دوم با «توپال عثمان‌پاشا» از طهران به بین‌النهرین رفت و در جنگ دوم شکست فاحشی به لشکر «عثمان‌پاشا» وارد آورد که منجر به قتل «توپال» نیز گشت. نادر به زمان حکومت خود، حکومت طهران را به «رضاقلی میرزا» فرزند خود داد، پسری‌که بعد مورد غضب پدر قرار گرفت، زیرا نادر بر او گمان برد که در تیراندازی به او در جنگل مازندران این پسر دست داشته و بر اثر این ظن دستور داد تا دو چشم او را درآورند و کورش کنند. نادر در «فتح‌آباد» قوچان به دست سرداران ایرانی خود کشته شد و پس از او ایران به هرج و مرج افتاد و قاجاریان و زندیان و نادریان به جان هم افتادند و سرانجام کریم‌خان زند بر «محمد حسن‌خان قاجار» پدر آقا محمدخان قاجار فائق آمد. کریم‌خان زند طهران را گشود و این گشودگی در سال ۱۱۷۲ هـ.ق یعنی دوازده سال بعد از قتل نادر اتفاق افتاد. از آنجا که طهران هوای گرم داشت و شبه وبائی در شهر پیدا شد و علاوه بر آن چون سربازان کریم‌خان با این هوای گرم آشنایی نداشتند ناچار کریم‌خان بنابر نقل کتاب «گیتی‌گشای نامی»، رخت از طهران برکند و با لشکریان خود به شمیران که ییلاق طهران بود رخت کشید و تابستان را در شمیران گذرانید. ییلاق و قشلاق معیشتی کریم‌خان در این شهر موجب شهرت بیشتر این شهر شد و در ضمن کریم‌خان خدماتی در کلان‌شهری این شهر کرد. او محلات کوچک تهران را به هم پیوست و از پیوستگی آنها دو ناحیه «عودلاجان» و «چال میدان» را به وجود آورد و دستور داد تا در این شهر کاروانسراها و دکان‌ها به وجود آورند و با این ابنیه پایه بوجود آوردن بازار را گذارد. به سال ۱۱۷۳ق کریم‌خان در ارگ تهران دیوان‌خانه و حرم‌خانه ایجاد کرد و دور ارگ که همین کاخ گلستان کنونی است خندقی حفر کرد که همان خندق معروف دور ارگ است. او به سال ۱۱۷۶ هـ.ق از طهران به شیراز رفت و با خود آقا محمد خان قاجار را که پسر «محمد حسن‌خان قاجار»، رئیس طایفه قاجار بود و در جنگ با کریم‌خان کشته شده بود به شیراز برد و در نزد خود او را به عزت نگاه داشت درحالیکه همشیره‌ی او یعنی دختر «محمد حسن خان قاجار» را به حباله نکاح داشت.اکنون در کاخ گلستان ابتیه چندی از آثار کریم‌خان وجود دارد. چون کریم‌خان درگذشت بنابر مندرجات «ناسخ‌التواریخ» و «روضه‌الصفای ناصری» آقا محمدخان مخفیانه با عجله خود را به ایل قاجار در شمال ایران رساند و برای حکومت آینده ایران کمر بست و به منازعه با زندیان برخاست. در این حیص و بیص بنابر نقل «مرأت‌البلدان» گرچه علیقلی‌خان قاجار «خوار» و «ورامین» را گرفت و طهران را محاصره کرد ولی کاری در گشودن این شهر پیش نبرد و «غفورخان زند» حاکم طهران سخت در برابر او و قاجاریان ایستاد. آقا محمدخان با بودن «غفورخان زند» فکر گشودن طهران را از سر به در کرد و به سال ۱۱۹۷ هـ.ق غفورخان بر اثر مرض وبا درگذشت و طهران به دست «طاهرخان» افتاد اختلاف بین زندیان و سرکوبی «جعفرخان زند» موجب ضعف زندیان در برابر قاجارها و آقا محمد خان قاجار شد. در این وقت «علیمردان‌خان زند» را از اطراف طهران فراری و سرانجام این کشمکش‌ها موجب شد «مجنون‌خان پازوکی»، سردار آقا محمدخان طهران را به حصار بگیرد و طاهرخان زند را که بر اثر اختلاف زندیان با هم و قطع رابطه او و فزونی لشکر قاجارها در سال ۱۱۹۹ هـ.ق طهران را به نفع قاجارها بگشاید و آقا محمدخان قاجار نیز فوراً خود را در روز یکشنبه یازدهم جمادی‌الاول سال ۱۲۰۰ ق مصادف با عید نوروز، به تهران رساند و در این شهر به نام شاه ایران بر تخت سلطنت نشست و به نام او سکه و خطبه خواند. او ابتدای «قاسم‌خان دولّو» را والی تهران قرار داد و بعد «میرزا محمدخان قاجار دولّو» را به بیگلربیگی تهران رساند و به قولی در همان سال ۱۲۰۰ طهران را پایتخت کرد و به قولی دیگر در سال ۱۲۱۲ ق طهران را پایتخت ایران اعلام نمود. سید عبد الله انوار منبع:معمارنت تاریخ تهران پیش از حمله مغول(عبد الله انوار) ۱ تاریخ تهران از حمله مغول تا یورش محمود افغان(عبد الله انوار) ۲ تاریخ تهران از آقا محمد خان تا محمد شاه(عبدالله انوار) ۴ تاریخ تهران از محمد شاه تا پایان دوره ناصرالدین شاه(عبدالله انوار) ۵ بخش پایانی آثار ثبت ملی استان تهران در میراث فرهنگی
