دوران قاجار به چه کسانی” امیر کبیر” می گفتند؟

جُستارى در لقب-خطابِ “امیرکبیر” در عصر قاجاریه

در عهد قاجاریه “امیرِ کبیر” به سه صورت مختلف (و نه به یک شکلِ واحد) به کار رفته و تغییرى تدریجى و کرونولوژیک از یک “خطابِ پیش از اسم” به یک “لقبِ کلاسیکِ توصیفى” داشته است.

الف) در اوایل صرفاً به صورتِ خطابى جهت امراء بزرگ، پیش از اسم به کار مى رفته (عیناً مشابه خطابِ عالیجاه مقرب الخاقان):

صاحبان این خطاب:

١) امیر کبیر میرزا محمد خان قاجار دولو بیگلربیکى طهران تاجبخش رکن الدوله
٢) امیر کبیر حاجى محمدحسین خان مروى قاجار عزالدینلو فخر الدوله
٣) امیر کبیر سلیمان خان قاجار قوانلو خانِ خانان نظام الدوله اعتضاد الدوله
۴) امیر کبیر امیر خان سردار دولّوى قاجار (دائى عباس میرزا نایب السلطنه ولیعهد)
۵) امیر کبیر محمد قاسم خان قوانلوى قاجار ظهیر الدوله

ب) سپس به صورتِ جایگزینِ لقب-منصبِ امیرِ نظام به کار رفته است؛ یعنی شخصى که به منصبِ “امارتِ نظام” منصوب مى شد، لقب-منصبِ مربوطه یعنى لقبِ امیر نظامى را هم دریافت مى کرد؛ جهت احترام لفظِ کبیر را هم نظر به سابقه ى خطابِ امیرکبیرى به آن افزودند که مى شد “امیرِ کبیرِ نظام” و آنگاه امیرِ کبیر به عنوان مشتق و مخفف به کار رفت و در واقع جایگزینى مى شد براى لقب-منصبِ رسمىِ امیرِ نظام.

صاحبان این شکلِ تغییریافته از لقبِ امیر نظامى (مشتقِ مخففِ جایگزین):

۶) محمد خان زنگنه امیر نظام (امیرِ نظام>امیرِ کبیرِ نظام>امیرِ کبیر)
٧) میرزا محمدتقى خان فراهانى امیرِ نظام اتابیک اعظم (امیرِ نظام>امیرِ کبیرِ نظام>امیرِ کبیر)
٨) محمد قاسم میرزا امیر نظام ولیعهد (امیرِ نظام>امیرِ کبیرِ نظام>امیرِ کبیر)

ج) و در نهایت به عنوان لقبِ توصیفى دقیقاًبه همین صورتِ “امیرِ کبیر” (عیناً مثل سایر القاب توصیفى از قبیل شعاع السلطنه یا امین السلطان یا وثوق الدوله یا ظل السلطان):

افراد صاحب این لقب:

٩) صرفاً کامران میرزا نایب السلطنه امیرِ کبیر

دکتر رضا کسروی